خصوصی سازی متکی بر رانت و تحکیم استبداد (5)

شهره صابری

در مقاله ی قبل (خصوصی سازی متکی بر راند و تحکیم استبداد4) شرح مختصری بر وضعیت طبقات و پیامد های انقلاب مشروطیت و زمینه ی شکل گیری سرمایه داری داده شد؛ اما آنچه ازین پس دارای اهمیت ویژه و تعیین کننده در دگرگونی ابزار تولید و نیروهای تولیدی است رشد سرمایه داری، بنیان گذاری مدرنیزاسیون در ایران و حرکت موازی ایدئولوژیک شاهنشاهی رضا خان همزمان با گسترش فاشیسم و میلیتاریسم در جهان، با لحاظ کردن تفاوتهایی است. از آنجا که ذکر جزئیات تاریخی مسلم و قطعی در این نوشته تکرار مکررات است به بررسیهای ساختاری می پردازیم.

زمانی که دیکتاتوری و فاشیسم در کشورهای کوچک اروپایی یعنی مدتی بعد از جنگ جهانی اول گسترش یافتند، در ایران نیز با ظهور رضا خان به موازات این جریانات میلیتاریسم و فاشیسم گسترش پیدا کرد، اما با خصلتی متفاوت از غرب. مهمترین دلیل پیامد تمامیت خواهی در غرب که دیکتاتوری و فاشیسم از اشکال ناتوان آن هستند، انقلاب صنعتی و در پی آن رشد سرمایه داری و فرد گرایی و انزوا طلبی در نظام بورژوایی بود که در دوران مدرنیته غلبه ی معرفت شناختی را سبب شده بود. میلیتاریسم و فاشیسم در ایران بر زمینه ای متفاوت از غرب شکل گرفت. زیرا عقب ماندگی صنعتی و امپریالیسم رنگی دیگر به ایدئولوژی شاهنشاهی رضا خان داد و تا حدی از شدت تمامیت خواهی و پیامدهای فاجعه بار آن کاهید.

تلاش رضا شاه به دلیل عقب ماندگی تاریخی در ایران بر بستری متفاوت از غرب بود که مهمترین پیامد آن نقطه ی شروع شکل گیری طبقات شهری و پیدایش پرولتاریا در ایران است. در این روند احساس ناسیونالیستی توانست تا حدودی از قدرت تخریبی استبداد آسیایی بکاهد. قوت گرفتن احساس ناسیونالیستی در کشورهای مستعمره به طور عام و بالاخص در ایران گستره ی استبداد را کمی تنگ تر از قبل کرد و فرصت رشد صنعتی را تا حدودی فراهم کرد.

انباشت سرمایه و در پی آن ظهور پرولتاریا و ایجاد طبقات شهری مستلزم ایجاد زیر ساخت و فضای مصنوع* است که شرایط را برای تولید، گردش، مبادله و مصرف مهیا کند. شرط بعدی برای رشد سرمایه داری جدا کردن مصرف در آمد و ضرورت بازتولید نیروی کار است که مستلزم جذب بخشی ارزش اضافی توسط دولت و مصرف آن در تجدید زیر ساخت است. انقلاب پرولتاریایی انقلابی در مناسبات تولید است، زمانی می تواند مسیر درست را بپیماید که طبقه ی پرولتاریا با پیدایش اورباتیسم(urban) نشو و نمو کند. شناخت جهان فرآیندی دیالکتیکی است. شناخت و عمل باید با یکدیگر رابطه ی دیالکتیکی داشته باشند؛ در غیر این صورت جنبشها محکوم به شکست خواهند شد. آنچه در انقلاب پرولتاریایی و امر تسریع آن باید مورد توجه قرار گیرد رشد نیروهای تولیدی است که مستلزم فرآیند شهری شدن و طبقه ی متوسط شهری و کارگر است. با توجه به گذشت زمان از شروع این فرآیند در ایران توانایی رسیدن به شهری شدن سوسیالیستی با رشد نیروهای تولید مهیا خواهد شد.

بخش اول فرآیند شکل گیری سرمایه داری و انباشت سرمایه در دوره ی سلطنت رضا شاه شروع شد؛ اما به سبب استبداد و سلطنت مطلقه که هنوز چیرگی خود را به عنوان عامل موثر در عقب ماندگی تاریخی ایران و کشورهای شرقی از دست نداده است، این فرآیند به چند دلیل به طور ناقص انجام شد. این دلایل به این شرح هستند:

1- استبداد و سلطنت مطلقه سبب ایجاد فضایی رعب انگیز برای سرمایه گذاری بود، چرا که به علت قدرت بی چون و چرای شاه هر آن امکان مصادره اموال و مورد تهدید قرار گرفتن جان سرمایه دار بوده است. این قدرت در مواردی هم که قانون از اقدامات خود سرانه ی شاه جلوگیری می کرده، شاه با تسلط بر اعضای دولت به دلیل فرمایشی بودن انتخابات از اجرای قانون جلوگیری می کرده است.

به علتی که ذکر شد اغلب ثروتمندان که غالب آنها تجار بودند، گرایش به حفظ اموال در به صورت مخفی داشته و از سرمایه گذاری در تولید و صنعت امتنا می ورزیدند.

2- استبداد و سلطنت مطلقه با ایجاد فضایی رعب آور از ارتباطی سازنده با دولت که با شخص شاه یکی است جلوگیری می کرد و در این میان زمینه برای نفوذ امپریالیسم مساعد می شد، چرا که به دلیل نا امنی و عدم پیوستگی بین دولت و مردم ثروتمندان که توانایی سرمایه گذاری در تولید و صنعت را داشتند برای حفظ جان و مال با خیانت مجبور می شدند به امپریالیسم متصل شوند.

3- مداخلات امپریالیستی درایران سبب بسیار کند شدن رشد سرمایه داری شد. چنانچه در امر اصلاحات ارضی توطئه های امپریالیستی مانع از برداشتن این سد بزرگ در رشد تولید صنعتی شد؛ زیرا تا حدود سال 40 در ایران 60 درصد از دهقانان به کلی فاقد زمین بودند و بیش از 30 درصد زمینهای زیر کشت متعلق به مالکانی بوده که بیش از صد هکتار زمین داشتند، ولی تعداد آنها حدود 2 درصد زمین داران بوده است! (نشریه ی دنیا- تابستان سال 1340) رشد صنعت به نیروی کار آزاد از انقیاد رسوم ارباب رعیتی و بالا رفتن سطح تولید مواد خام نیاز دارد. حال این ارقام با توجه به این رقم که 80 درصد تولیدات ایران را تولیدات کشاورزی تشکیل می داده، عمق فاجعه نمایان می شود. چرا که بعد از گذشت بیش از یک قرن از انقلاب صنعتی، در ایران خبری از پیدایش پرولتاریا و پیشرفت صنعت نبود.

4- استبداد و سلطنت مطلقه برای حفظ خود از اصلاحات ارضی جلوگیری می کرده زیرا راضی به آزردن حامیان و چاکران خود برای حمایت از تصمیمات خودسرانه و قدرت طلبانه نبود. این یکی از دلایلی بود که با وجود بنیانگذاری مدرنیته در ایران توسط رضا شاه نظام ارباب رعیتی تا دهه ی 40 هنوز پا بر جا و ترمزی برای رشد صنعت بود.

5- قدرت طلبی و جنگ طلبی رضا شاه و نفوذ گرایشات حاکمیتهای عصر در اروپا یعنی میلیتاریسم، فاشیسم، دیکتاتوری و توتالیتاریسم که از پیامد های بورژوازی و صنعتی شدن در اروپا بود، مانعی برای پیشرفت چشمگیر صنعت در ایران شد، زیرا صرف هزینه های هنگفت برای نظامی گری و اخذ مالیاتهای سنگین و صرف نیروی انسانی در ارتش بخش زیادی از توان ایران نوپا در پیشرفت صنعتی را از بین برد و در نهایت نیز با شکست مواجه شد اما با وجود این امر جمع کل هزینه ها از 245 به 4333 رسید.

در بخش راه از صفر به 1092، کشاورزی از صفر به 121، صنایع از صفر به 992، معارف از 7 به 194، مالیه از 30 به 205 و جنگ از 94 به 565 افزایش یافت.

در آمد ها نیز به این شرح است: جمع کل در آمد ها از سال 1305 تا سال 1320 از 245 به 3613، مالیات مستقیم از 34 به 75، عوارض راه از 20 به 85، جمع کل مالیاتهای غیر مستقیم از 36 به 180 و عوارض گمرکی از 91 به 298  افزایش یافت. (ارقام بر حسب میلیون قران-ریال است. ارقام از کتاب تاریخ ایران مدرن نوشته یرواند آبراهامیان صفحه ی 136 است.)

6- یکی از دلایل که البته نمی تواند به قوت دلایل قبل باشد، مساله ی زمین خواری رضا شاه بود که تا حدودی از اصلاحات ارضی و کاهش استبداد و قدرت طلبی در زمان مناسب جلوگیری کرد.

7- یکی دیگر از اقدامات انجام شده در این دوره ایجاد مراکز درمانی و تربیت پزشک به طور مدرن بود. این امر سبب کاهش مرگ و میر و بالا رفتن امید به زندگی در ایران و در نتیجه افزایش جمعیت و ایجاد نیروی کار برای تولید شد.

عوامل ذکر شده سدی را در برابر برنامه ریزی کالبدی(فضایی) با وجود ایجاد زیر ساخت برای تولید ایجاد کرد. چنانچه ارتباط بین شهر و روستا که در کشورهای نوپا در تولید صنعتی و کشورهایی که جولان گاههای امپریالیسم هستند مهمترین عامل برای پیشرفت صنعتی است نتوانست به هدف خود که رشد تولید صنعتی است برسد. زیرا در کشورهای مستعمره، استثمار شدید و عدم دسترسی به منابع دیگر سرزمینها دلایلی برای ممانعت از رشد عظیم صنایع هستند؛ برنامه ریزی فضایی مهم ترین راه دسترسی به گسترش صنایع است. این امر با توجه به دلایل ذکر شده نتوانست به خوبی صورت گیرد. اما دلایل ذکر شده با نقاط ضعف و قوت روی هم رفته منجر به ایجاد شهر نشینی و شروع رشد مدرنیته در ایران شد که در ادامه آن چگونگی روند انباشت سرمایه در ایران، مداخلات دولت در اقتصاد، نتایج استبداد در ساختار جامعه، روند پرولتاریزه شدن و...  است

تاسیس بانک ملی توسط رضا شاه موجب ایجاد نظام اعتباری برای ایجاد زیر ساخت و تجدید آن شد و یکی از اقدامات ضروری در شروع رشد فرآیند شهری شدن بود. زیرا نهاد های مالی و دولتی در امر جذب بخشی از ارزش اضافه برای احیای فضای مصنوع فرسوده مهم هستند. عدم دخالت دولت در اقتصاد و رها کردن سرمایه داران به حال خود سبب عدم توجه آنها به زیر ساخت و فضای مصنوع برای تولید که از ضروریات رشد صنعت است می شود. فضای مصنوع و زیر ساخت برای استفاده ی تمامی فعالان تولید است و عدم دخالت دولت در اقتصاد یکی از بزرگترین تناقضات و بحرانهای نظام اقتصادی بورژوایی را سبب می شود و بحرانی را در دوره ی گذار از انباشت سرمایه به تامین دوباره و احیای محیط مصنوع پدید می آورد.

*محیط مصنوع چارچوب اصلی مصرف است مانند پیاده رو ها، سد ها، امکانات حمل و نقل مسکن و ....

بازگشت به صفحه اول ایران نبرد

بازگشت به صفحه نبردخلق